1.1 Εισαγωγή

Στην ενότητα αυτή θα μιλήσουμε για την έννοια της υποστήριξης ομοτίμων και θα εξειδικεύσουμε σε εκείνη τη μορφή υποστήριξης στην οποία επικεντρώνεται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Erasmus+ Έργου «Στεγάζοντας Μια Ζωή Από Το Δρόμο» (“Accommodating A Travelling Life”/ATL). Θα αναφερθούμε στους σκοπούς και στις αξίες της σχετικής παρέμβασης. Θα εστιάσουμε επίσης στο προφίλ του «Πιστοποιημένου Υποστηρικτή Ομοτίμων» («Journey Certified Supporter» – εφεξής «Υποστηρικτή Ομοτίμων»), στις κύριες λειτουργίες και τις ευθύνες στις οποίες θα κληθεί να ανταποκριθεί. Θα συζητήσουμε τη σημασία της αμοιβαίας εμπιστευτικότητας προκειμένου ένας Υποστηρικτής Ομοτίμων να χτίσει μια σχέση εμπιστοσύνης με ομότιμους. Επιπλέον, θα αναλογιστούμε την επίδραση που μπορεί να έχει σε αυτόν το να βοηθάει άλλους. 

1.2 Στόχοι ενότητας

• Κατανόηση της έννοιας «υποστήριξη ομοτίμων».
• Διατύπωση των βασικών αρχών.
• Αναγνώριση των διαφορετικών τύπων υποστήριξης ομοτίμων.
• Καθορισμός του ρόλου ενός υποστηρικτή ομοτίμων.
• Διερεύνηση των ευθυνών ενός υποστηρικτή ομοτίμων.
• Κατανόηση της σημασίας της εχεμύθειας και της εμπιστευτικότητας κατά την παρέμβαση ενός υποστηρικτή ομοτίμων.

1.3 Εισαγωγή στην υποστήριξη ομοτίμων

Τί είναι η υποστήριξη ομοτίμων;

Με τον όρο ομότιμοι αναφερόμαστε σε ένα σύνολο ανθρώπων που ανήκουν στην ίδια κοινωνική ομάδα με βάση κάποιο συγκεκριμένο χαρακτηριστικό, π.χ. ηλικία, ιστορικό, ικανότητες ή κοινωνική θέση. Εξίσου, ως ομότιμους μπορούμε να θεωρούμε όσους συμμετέχουν σε μια καθορισμένη ομαδική δραστηριότητα: μια ομάδα εργασίας, έναν σύλλογο για έναν κοινωνικό σκοπό κ.α.

Με τον όρο υποστήριξη ομοτίμων εννοούμε  γενικά όταν δύο ή περισσότεροι άνθρωποι με παρόμοιες εμπειρίες ζωής συνάπτουν μία σχέση με σκοπό να προσφέρουν υποστήριξη ο ένας στον άλλο, ειδικά εάν ένα ή περισσότερα άτομα αντιμετωπίζουν μία δύσκολη κατάσταση (Peer2peer vocational training course, 2015). Το να δοθεί ένας αυστηρός ορισμός της υποστήριξης ομοτίμων είναι ένα απαιτητικό εγχείρημα, κυρίως επειδή ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της υποστήριξης ομοτίμων είναι η ευελιξία και η προσαρμοστικότητά της, ούτως ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ανθρώπων που εξυπηρετεί. Αυτός είναι ο λόγος που έχουν εμφανιστεί με την πάροδο του χρόνου διαφορετικές μορφές υποστήριξης ομοτίμων που διατηρούνται  μέχρι σήμερα.

Η πιο κοινή μορφή, ίσως, της υποστήριξης ομοτίμων είναι εκείνη που προσφέρεται μέσα από τις ομάδες αυτοβοήθειας και αμοιβαίας υποστήριξης, από τις οποίες προέρχεται και η οργανωμένη πρακτική της υποστήριξης ομοτίμων. Πρόσφατα αναπτύχθηκε η θεσμική μορφή οργάνωσης και λειτουργίας της υποστήριξης ομoτίμων, που προσφέρεται από Εργαζόμενους Υποστηρικτές Ομοτίμων σε επαγγελματικές δομές και υπηρεσίες. 

Ως προς τον αριθμό των ατόμων που εμπλέκονται, η υποστήριξη ομοτίμων μπορεί να λάβει χώρα σε ομάδα, όπου διάφορα (ή όλα) τα μέλη αναζητούν και προσφέρουν υποστήριξη ο ένας στον άλλον ταυτόχρονα. Σε αυτή την περίπτωση η ανταλλαγή της υποστήριξης είναι πολύπλευρη και επιτρέπει να διατηρηθεί μια σχετική ισορροπία ανάμεσα στην υποστήριξη που δίνεται και αυτήν που λαμβάνεται. Μπορεί επίσης να λάβει χώρα ανάμεσα σε δύο άτομα σε μια δεδομένη στιγμή, στην οποία, συνήθως, το ένα άτομο αναλαμβάνει το ρόλο του μέντορα που υποστηρίζει τον ομότιμό του στην πορεία ανάκαμψής του από δύσκολες καταστάσεις.

Το παρόν εκπαιδευτικό πρόγραμμα επικεντρώνεται στην θεσμική μορφή υποστήριξης ομοτίμων που παρέχεται από Πιστοποιημένους Εργαζόμενους Υποστηρικτές Ομοτίμων και λαμβάνει χώρα ανάμεσα σε δύο άτομα.

Μέχρι σήμερα, η υποστήριξη ομοτίμων χρησιμοποιήθηκε πρωτίστως για να βοηθήσει άτομα που παλεύουν με δοκιμασίες που αφορούν στην ψυχική υγεία και στην ουσιοεξάρτηση. Η χρήση αυτής της μεθοδολογίας στην αντιμετώπιση άλλων κοινωνικών και ατομικών προβλημάτων είναι περιορισμένη. Αναφερόμενοι ιδιαιτέρως στα άτομα που επηρεάζονται από την έλλειψη στέγης, δεν υπάρχει ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο που να πιστοποιεί ομότιμους στην συγκεκριμένη μεθοδολογική παρέμβαση και να αφορά στην υποστήριξη ομότιμων που βιώνουν συνθήκες έλλειψη στέγης. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι δεν συμβαίνει στην πράξη: πιο πιθανά σημαίνει ότι η υποστήριξη ομοτίμων συμβαίνει σε ένα μάλλον άτυπο πλαίσιο μεταξύ αστέγων. Αυτό συνάγεται από την σχετική έρευνα που διεξήχθη για το σκοπό αυτού του εγχειριδίου σε βιβλιογραφία, ομάδες εστιασμένης συζήτησης (focus group) και συνεντεύξεις με επαγγελματίες και χρήστες των σχετικών υπηρεσιών. 

Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, θα θέλαμε μέσα από αυτό το εκπαιδευτικό πρόγραμμα να θέσουμε τα θεμέλια που θα επιτρέψουν την έναρξη μιας θεσμικής και δομημένης πρακτικής υποστήριξης ομότιμων για άτομα που βιώνουν την έλλειψη στέγης.

Σκοπός της υποστήριξης ομοτίμων

Ο σκοπός της παρέμβασης μέσω υποστήριξης ομοτίμων είναι να βοηθήσει ένα άτομο να διαχειριστεί  με τον δικό του τρόπο τις δύσκολες καταστάσεις/συγκυρίες που βιώνει και είναι ενδεχομένως διαφορετικής φύσης. Γι’ αυτό η υποστήριξη ομοτίμων στοχεύει στο να εδραιώσει ανάμεσα στους μετέχοντες στον διάλογο, την ανταλλαγή πληροφοριών, την πρόκληση και την υποστήριξη.

Προκειμένου να καταλάβουμε το σκοπό και τη φύση της υποστήριξης ομοτίμων, είναι βασικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν προσφέρει έτοιμες απαντήσεις και λύσεις. Τις περισσότερες φορές, πρέπει να βρεθούν προσωπικές απαντήσεις και κάθε άτομο πρέπει να βρει το δικό του δρόμο προς αυτές. Συνεπώς, ένας υποστηρικτής ομοτίμων συνοδοιπορεί με τον ομότιμό του στη διαδικασία του να βρει τις δικές του απαντήσεις, αντί να δίνει οδηγίες. Και το κάνει αυτό χρησιμοποιώντας το προσωπικό του βίωμα. Η υποστήριξη ομοτίμων μπορεί να συνίσταται σε απλές πράξεις όπως το να μιλήσεις σε κάποιον, και έτσι να ακουστείς και να βγάλεις πράγματα από μέσα σου.

Η κοινή εμπειρία συνιστά το θεμέλιο λίθο στην υποστήριξη ομοτίμων με την έννοια ότι κάποιος που έχει περάσει μια όμοια εμπειρία και έχει ξεπεράσει τις δυσκολίες ίσως αποτελεί το σωστό πρόσωπο στο οποίο να στραφεί για βοήθεια κάποιος που παλεύει να ξεπεράσει παρόμοιες δυσκολίες. Πέρα από την παροχή υποστήριξης, ένα τέτοιο άτομο μπορεί να είναι το καλύτερο παράδειγμα ότι, όχι μόνο υπάρχει διέξοδος, αλλά αυτή είναι προσιτή και εφικτή. Ωστόσο, έστω κι αν οι ομότιμοι μοιράζονται σε γενικές γραμμές κοινές εμπειρίες, αυτές μπορούν και πάλι να διαφέρουν ως προς τη φύση ή τη διάρκειά τους. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι τόσο ο Ομότιμος όσο και ο Υποστηρικτής Ομοτίμων θα έχουν την προσωπική τους ιστορία, τις συγκεκριμένες ανάγκες τους και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Έχοντας αυτό κατά νου, δίνεται η δυνατότητα να δημιουργηθεί μια αμοιβαία σύνδεση και σχέση που βασίζεται στην αμοιβαία κατανόηση, τον αλληλοσεβασμό και την κοινή εμπειρία.

Η κατανόηση ότι  η υποστήριξη ομοτίμων δεν συνίσταται γενικά στην παροχή συμβουλών είναι κομβική. Στην πραγματικότητα, πολλοί Υποστηρικτές Ομοτίμων αναφέρουν ότι αποφεύγουν να δίνουν συμβουλές. Μιλούν για τις εμπειρίες τους και για το τι λειτούργησε γι’ αυτούς, αλλά αφήνουν τον ομότιμο που λαμβάνει υποστήριξη να αποφασίσει αν θέλει να δοκιμάσει τη δική τους προσέγγιση.

Μια πρόσφατη έρευνα που έγινε για να αναγνωριστούν τα κρίσιμα στοιχεία της υποστήριξης ομοτίμων σε έναν πληθυσμό αστέγων με τη συμμετοχή 40 ομοτίμων και επαγγελματιών από οργανισμούς που προσφέρουν υπηρεσίες, υπογραμμίζει τα ακόλουθα γνωρίσματα ως τα πλέον εκτιμηθέντα από όσους απάντησαν (Barker et. al. 2019):

• Δυνατότητα του υποστηρικτή ομοτίμων να αναπτύσσει με τους πελάτες του ισχυρές σχέσεις, με βάση την εμπιστοσύνη και την εμπειρία.
• Σεβασμός των υποστηρικτών ομοτίμων για την εμπιστευτικότητα.
• Παροχή συναισθηματικής υποστήριξης από τους υποστηρικτές ομοτίμων.
• Προσαρμοστικότητα των υποστηρικτών ομοτίμων στην προσωπικότητα και τη συμπεριφορά των πελατών. 
• Μοναδικότητα των υποστηρικτών ομοτίμων, διαφορά τους από τους επαγγελματίες.
• Ικανότητα ακρόασης με ενσυναίσθηση από την πλευρά των υποστηρικτών ομοτίμων.
• Λειτουργία των υποστηρικτών ομοτίμων ως γέφυρα ανάμεσα στους πελάτες και την επαγγελματική βοήθεια.
• Δέσμευση των υποστηρικτών ομοτίμων απέναντι στους πελάτες τους.

Πολλαπλές δυσκολίες

Η υποστήριξη ομοτίμων έχει στόχο να βοηθά άτομα που βιώνουν ιδιαίτερες δυσκολίες ή δυσχέρειες οι οποίες συχνά έχουν συστημικό αντίκτυπο στη ζωή τους. Συμβαίνει συχνά ένα άτομο να αντιμετωπίζει όχι μία, αλλά συνδυασμό δυσκολιών.

Για παράδειγμα, ένα άτομο σε κατάσταση έλλειψης στέγης μπορεί, την ίδια στιγμή, να είναι θύμα έμφυλης βίας, να κάνει χρήση ουσιών, να έχει θέματα ψυχικής υγείας ή άλλου τύπου δυσκολίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι αυτές που πυροδότησαν την κατάσταση της έλλειψης στέγης, σε άλλες περιπτώσεις αποτελούν συνέπεια της ασταθούς ή της πλήρους απουσίας στέγης. Σε κάθε περίπτωση, οι πολλαπλές δυσκολίες  αποτελούν εγγενή συστατικά της τωρινής κατάστασης του ατόμου που βιώνει την έλλειψη στέγης και επηρεάζουν την πιθανή του εξέλιξη. Το άτομο δεν είναι εφικτό να να ανακάμψει και να ενταχθεί κοινωνικά αν οι δυσκολίες αυτές δεν ληφθούν υπόψη συνολικά και δεν αντιμετωπιστούν. Γι’ αυτό και η κατανόηση των σύνθετων δυσκολιών που βιώνει ένα άτομο είναι ιδιαίτερα σημαντική στο σχεδιασμό της κατάλληλης παρέμβασης υποστήριξης ομοτίμων που θα τις αντιμετωπίζει.

Αξίες της υποστήριξης ομοτίμων

(Peer2Peer, 2015)

Ελπίδα

·       Η ομότιμη σχέση προσφέρει ένα μοναδικό περιβάλλον ίασης και έναν ισχυρό τρόπο να προαχθούν η ελπίδα και η αισιοδοξία. ·       Οι υποστηρικτές ομοτίμων είναι ισχυρά πρότυπα και απόδειξη της έμπρακτης ανάκαμψης. ·       Είμαστε όλοι μοναδικά άτομα, με ελπίδες, όνειρα και φιλοδοξίες με τη δυνατότητα να γίνουμε όλα αυτά που μπορούμε να είμαστε. ·       Είναι εφικτό να μάθουμε και να εξελιχθούμε μέσα από τις δυσκολίες και τα πισωγυρίσματα.

Εμπειρία

• Είμαστε όλοι ειδικοί μέσα από τη δική μας εμπειρία. • Υπάρχουν πολλοί δρόμοι προς την ανάκαμψη και διαφορετικοί τρόποι να κατανοήσεις και να ερμηνεύσεις τις εμπειρίες. • Το μοίρασμα των εμπειριών μπορεί να είναι ισχυρός καταλύτης για την προσωπική αλλαγή και ανάπτυξη. • Οι υποστηρικτές ομοτίμων αξιοποιούν τη βιωμένη εμπειρία τους με σκοπό να ενθαρρύνουν και να υποστηρίξουν την ανάκαμψη.

Ισότητα

• Η σχέση υποστήριξης ομοτίμων είναι σχέση ίσου προς ίσο και αγκαλιάζει την ισότιμα κοινή δύναμη που δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να αναπτύσσουν εμπιστοσύνη και να μοιράζονται τη σοφία τους. • Οι υποστηρικτές ομοτίμων δεν εκφράζουν ούτε ασκούν εξουσία πάνω σε εκείνους που υποστηρίζουν. • Οι υποστηρικτές ομοτίμων δεν κάνουν διάγνωση και δεν προσφέρουν ιατρικές υπηρεσίες στους ομότιμούς τους. • Οι υποστηρικτές ομοτίμων έχουν την ευθύνη να αντιμετωπίσουν το στίγμα και τις προκαταλήψεις που συναντώνται στο ρόλο τους.

Αμοιβαιότητα

• Είμαστε αλληλοεξαρτώμενοι και όλοι έχουμε κάτι να συνεισφέρουμε. • Η αμοιβαιότητα αναπτύσσεται μέσα από την ανταλλαγή ιδεών με αλληλοσεβασμό, τη μάθηση και τις εμπειρίες. • Η αμοιβαιότητα αναπτύσσεται μέσα από τη συζήτηση και τη διαπραγμάτευση για το τι είναι βοηθητικό για τη σχέση. • Όλοι όσοι εμπλέκονται στη σχέση φέρουν την ευθύνη να την κάνουν να λειτουργήσει.

Ενδυνάμωση (αυτοδιάθεση)

• Η ανάκαμψη είναι υπόθεση του κάθε ατόμου και η σχέση ομοτίμων βασίζεται στην από κοινού μάθηση. • Η ενδυνάμωση λαμβάνει χώρα καθώς αντλούμε από τις δυνάμεις και τις ικανότητές μας τόσο ατομικά όσο και συλλογικά. • Η ανάληψη ρίσκων, η δοκιμή νέων πραγμάτων και η μετακίνηση πέρα από τη ζώνη της ασφάλειάς μας είναι ουσιώδη για την προσωπική ανάπτυξη και αλλαγή. • Η απόκτηση εξουσίας και ελέγχου προέρχεται από την αναγνώριση των αναγκών μας, από την ανάληψη επιλογών και από την ανάληψη της ευθύνης για την εύρεση λύσεων. • Η υποστήριξη των ανθρώπων να κάνουν αλλαγές επιτυγχάνεται περισσότερο με το «να είσαι μαζί» παρά με το «να κάνεις για».

Αποδοχή

• Η σχέση των ομοτίμων έχει να κάνει με το να δέχεσαι τον άνθρωπο όπως είναι, χωρίς επικρίσεις, προσδοκίες ή απαιτήσεις. • Η σχέση των ομοτίμων προσπαθεί να βοηθήσει τους ομότιμους να αποδεχτούν τον εαυτό τους όπως είναι, λαμβάνοντας υπόψη ότι υπάρχουν πράγματα στον εαυτό τους που δεν μπορούν να αλλάξουν, κι αυτό είναι μια χαρά.

Ενσυναίσθηση

• Η ενσυναίσθηση και η συμπόνια βρίσκονται στην καρδιά της σχέσης των ομοτίμων. • Το να έχεις συμπόνια για τους άλλους βασίζεται στο να είσαι συμπονετικός απέναντι στον εαυτό σου. • Η ενσυναίσθηση στην υποστήριξη ομοτίμων είναι η ικανότητα να κατανοείς και να μοιράζεσαι τα συναισθήματα του άλλου. • Ο υποστηρικτής ομοτίμων μπορεί συχνά να νιώσει ότι ταυτίζεται προσωπικά με την εμπειρία που βιώνει ή έχει βιώσει ο ομότιμος.

Ο Υποστηρικτής Ομοτίμων

Ο Υποστηρικτής Ομοτίμων είναι ένα άτομο που έχει βιώσει παρόμοια εμπειρία ζωής με εκείνη που βιώνει ο Ομότιμός του. Τώρα βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο ανάκαμψης ή, πιθανώς, έχει ανακάμψει πλήρως. Αναφέρεται στην προσωπική του εμπειρία και πορεία ανάκαμψης με τρόπο τέτοιο που εμπνέει ελπίδα στους ομότιμούς του.
Η εμπειρία της ζωής του συνέβαλε στο να αποκτήσει συγκεκριμένη, βιωματική γνώση στα ιδιαίτερα προβλήματα και καταστάσεις που αντιμετωπίζουν τώρα οι ομότιμοί του και έχει επιλέξει να περάσει από συγκεκριμένη διαδικασία πιστοποίησης.
Ο υποψήφιος Υποστηρικτής Ομοτίμων που θα απασχοληθεί σε θεσμική και επαγγελματική βάση θα πρέπει να παρακολουθήσει ειδική εκπαίδευση με σκοπό να αποκτήσει βασικές γνώσεις για τη μεθοδολογία της υποστήριξης ομοτίμων και να αναπτύξει περαιτέρω τις ικανότητες που χρειάζονται για να ανταπεξέλθει στις σχετικές παρεμβάσεις.
Η υποστήριξη ομοτίμων είναι μια πρακτική που σκοπό έχει να ενισχύσει άτομα ώστε να προβούν στις επιθυμητές αλλαγές στη ζωή τους. Αυτός είναι ο λόγος που η ανάκαμψη και η ευημερία είναι βασικά συστατικά της βιωμένης εμπειρίας: πιο συγκεκριμένα, η πίστη στην ικανότητα ενός ανθρώπου να χτίσει, να αλλάξει και να ξαναχτίσει τον εαυτό του και τη σχέση του με το περιβάλλον είναι εγγενής σε αυτή την πρακτική.
Συνεπώς, είναι εξαιρετικά σημαντικό ο μελλοντικός υποστηρικτής ομοτίμων να έχει δουλέψει εσωτερικά προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας υγιούς σχέσης με τον εαυτό του προτού αναλάβει να βοηθήσει άλλους. Αυτό περιλαμβάνει τις ακόλουθες έννοιες:
Αυτοσεβασμός: να σέβεται και να εκτιμά τον εαυτό του όπως κάποιος σέβεται και εκτιμά τρίτους.
Αυτογνωσία: ο τρόπος που βλέπει τον εαυτό του, η εικόνα που έχει για τον εαυτό του και η ικανότητα να αυτο-αναγνωρίζεται.
Αυτο-αποδοχή: είναι η ικανότητα να αποδέχεται τον εαυτό του όπως είναι. Τα καλά και τα όχι και τόσο καλά χαρακτηριστικά, καθώς και το τι μπορεί και τι δεν μπορεί να αλλάξει.
Αυτοδιάθεση: είναι η ικανότητα να κάνει επιλογές και να διαχειρίζεται τη ζωή του και με τον τρόπο αυτό να αισθάνεται ότι έχει τον έλεγχό της.
Σε κάθε περίπτωση, ο οργανισμός που προετοιμάζει ή/και προσλαμβάνει έναν υποστηρικτή ομοτίμων θα πρέπει να διερευνά ότι ο τελευταίος έχει φτάσει σε ένα θετικό στάδιο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας για να υποστηρίξει άλλους.

Πρότυπο

Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης αναφέρει ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν παρατηρώντας τις συμπεριφορές των άλλων ανθρώπων, τις νοοτροπίες τους και τα αποτελέσματα αυτών των συμπεριφορών. Μέσα από την παρατήρηση, οι άνθρωποι αποφασίζουν ποιο μέρος αυτών των συμπεριφορών να αναπαράγουν. Όταν ένα άτομο προσβλέπει σ’ έναν άλλο άτομο με σκοπό να εμπνευστεί ή να κινητοποιηθεί για να πετύχει ένα συγκεκριμένο στόχο ή μιμείται ορισμένα χαρακτηριστικά του και αυτό συμβαίνει επαναλαμβανόμενα για μια καθορισμένη χρονική περίοδο, τότε μπορούμε να πούμε ότι ο δεύτερος έχει γίνει πρότυπο για τον πρώτο.

Τα πρότυπα μπορεί να είναι ιστορικά, πολιτισμικά, διασημότητες, μυθιστορηματικά, προσωπικά (οικογένεια, ομότιμοι) ή επαγγελματικά. Οι περισσότεροι από μας είχαμε ένα πρότυπο κάποια στιγμή στη ζωή μας. Μπορεί να έχουμε ένα ή περισσότερα πρότυπα την ίδια στιγμή. Ένα άτομο μπορεί να λειτουργεί ως πρότυπο για μια συγκεκριμένη περιοχή ή τομέα της ζωής ή μπορεί να αποτελεί συνολικά πρότυπο. 

Μία από τις βασικές λειτουργίες ενός υποστηρικτή ομοτίμων είναι το να αποτελεί πρότυπο για διέξοδο και ανάκαμψη από δύσκολες συνθήκες ζωής. Το να μοιράζεται την προσωπική του εμπειρία είναι ένα σημαντικό στοιχείο στη λειτουργία του προτύπου. Η εμπειρία της υποστήριξης ομοτίμων στην ψυχική υγεία υποδεικνύει ότι οι υποστηρικτές ομοτίμων συχνά αντιμετωπίζονται ως πρότυπα όχι μόνο από τους ομότιμους αλλά και από το προσωπικό που δεν έχει αντίστοιχες εμπειρίες, από τη στιγμή που ενθαρρύνουν και τις δύο ομάδες να είναι αισιόδοξες και προσανατολισμένες στην ανάκαμψη (Lawn et al., 2008).

Επωφελούμενοι βοηθώντας άλλους

Η έρευνα δείχνει ότι η προσφορά βοήθειας σε άλλους δεν είναι επωφελής μόνο για εκείνους που την λαμβάνουν, αλλά επίσης και γι’ αυτούς που βοηθούν. Το να έχει κανείς επίδραση στη ζωή ενός άλλου ανθρώπου και να εισπράττει την κοινωνική αποδοχή βελτιώνει την  αντίληψη αυτοεκτίμησης και αυτό-αποτελεσματικότητας. Αποτελέσματα ερευνών ανάμεσα σε ανθρώπους που προσφέρουν υποστήριξη σε άλλους (υποστηρικτές ομοτίμων, εθελοντές) δείχνουν ότι υπάρχουν πολλαπλά οφέλη για εκείνους που βοηθούν, όπως το να νιώθουν ότι τους εκτιμούν, να νιώθουν σημαντικοί και με ενισχυμένη αυτοπεποίθηση, να βλέπουν θετικές αλλαγές στην αυτοαντίληψη, στην κατανόηση της ταυτότητας και στην προσωπική ανάπτυξη.

Δεν θα πρέπει βεβαίως να ξεχνάμε ότι ο ρόλος ενός φροντιστή μπορεί επίσης να οδηγήσει στην εξάντλησή του και στην παραγωγή αρνητικών συναισθημάτων, όπως αυτά της ματαίωσης ή της εξουθένωσης. Εντούτοις, τα αρνητικά αποτελέσματα στα προγράμματα υποστήριξης ομοτίμων είναι εφικτό να προλαμβάνονται και ο κίνδυνος εμφάνισής τους να μειωνεται στο ελάχιστο, αν το πρόγραμμα έχει σχεδιαστεί και εκτελείται σωστά, οι υποστηρικτές ομοτίμων περνούν από συγκεκριμένη εκπαίδευση από πριν και τους προσφέρεται συνεχής υποστήριξη κατά τη διάρκεια της συμμετοχής στο πρόγραμμα. Η έρευνα συνιστά ότι είναι ακριβώς αυτή η ισορροπία ανάμεσα στην προσφορά και τη λήψη της υποστήριξης που οδηγεί στην αποτελεσματική υλοποίηση προγραμμάτων υποστήριξης ομοτίμων. Ισορροπία στην οποία όλα τα μέρη νιώθουν ότι μπορούν να ωφεληθούν εξίσου απ’ αυτήν την πρακτική. Αυτό συμβαίνει γιατί όταν υποστηρίζεται ο ίδιος ο Υποστηρικτής Ομοτίμων ενισχύεται στο να διαχειριστεί τα δύσκολα συναισθήματά του, αλλά και να νιώσει ότι, ως αρωγός, όχι μόνο προσφέρει, αλλά λαμβάνει επίσης.  

Είναι επίσης σημαντικό να αποσαφηνίζονται διαφορετικές έννοιες και ρόλοι που έχουν σχέση με αυτόν που βοηθάει και λαμβάνει υποστήριξη – την υποστήριξη π.χ. που μπορεί να λάβει κανείς ως αποτέλεσμα μιας αμοιβαίας σχέσης με τον ομότιμό του ή την υποστήριξη που προσφέρεται από έναν εξιδεικευμένο επαγγελματία, π.χ. έναν επόπτη ή σύμβουλο. Πρόκειται για διαφορετικές μορφές υποστήριξης που δεν εξαιρούν αλλά μάλλον συμπληρώνουν η μία την άλλη και ο τύπος της υποστήριξης που προσφέρεται είναι διαφορετικής φύσης. Στην Ενότητα 3 θα βρούμε περισσότερες πληροφορίες για τις πιθανές προκλήσεις που μπορεί να συναντήσουν οι υποστηρικτές ομοτίμων, καθώς και ιδέες για πώς να υποστηριχθούν ώστε να αντιμετωπίσουν αυτές τις προκλήσεις. 

Βασικές λειτουργίες ενός Υποστηρικτή Ομοτίμων

Το Πρόγραμμα Στέγασης μέσω Υποστήριξης Ομοτίμων (Peer Housing Support program) που προωθείται από τη συμμαχία Greater Victoria για τον τερματισμό της έλλειψης στέγης, ανέπτυξε ένα πλαίσιο που ορίζει τέσσερις βασικές λειτουργίες υποστήριξης ομοτίμων για ανθρώπους που βιώνουν την έλλειψη στέγης.  

Κοινωνική και συναισθηματική υποστήριξη	Σύνδεση με επαγγελματική υποστήριξη και πόρους της κοινότητας (community resources)
• Έμπνευση ελπίδας και πίστης ότι υπάρχει διέξοδος από την κατάσταση. • Παροχή συναισθηματικής και κοινωνικής υποστήριξης στον Ομότιμο, μεταξύ των οποίων ακρόαση, ανταλλαγή εμπειριών, επίλυση προβλημάτων και καθοδήγηση. • Κατανόηση των κοινωνικών ή συναισθηματικών φραγμών που μπορεί να βιώνει ο ομότιμος και που ίσως τον εμποδίζουν να προχωρήσει στο ταξίδι της ανάκαμψης.	• Βοήθεια του Υποστηρικτή Ομοτίμων να αναγνωρίσει τα εμπόδια και να γεφυρώσει το κενό ανάμεσα στον πελάτη και τον επαγγελματία, το οποίο μπορεί να εμποδίζει τον Ομότιμο να ξεκινήσει ή να προχωρήσει στο ταξίδι της ανάκαμψης. • Αφύπνιση και ενθάρρυνση των Ομοτίμων για να προσεγγίσουν/ εμπλακούν με τις κοινοτικές υπηρεσίες και πόρους.
Καθημερινή διαχείριση	Συνεχής υποστήριξη, που παρατείνεται χρονικά
• Παροχή βοήθειας στον Ομότιμο ώστε να διαχειριστεί καθημερινές καταστάσεις ζωής (προτάσεις για ανάληψη δραστηριοτήτων, εξήγηση νέων εργαλείων, τήρηση κανόνων υγιεινής, με βάση τη δική του εμπειρία).	• Προσφορά μια μακρόχρονης προσωπικής σχέσης και υποστήριξη για να τονιστεί η δέσμευση στη διαδικασία της ανάκαμψης. • Έμπνευση των Ομότιμων να θέσουν τους δικούς τους στόχους αναφορικά με τη στέγαση και την ανάκαμψη και υποστήριξή τους με την πάροδο του χρόνου στην επίτευξη αυτών των στόχων.

Καθήκοντα και ευθύνες

Το Πρόγραμμα Στέγασης μέσω Υποστήριξης Ομοτίμων (Peer Housing Support program)  έχει αναγνωρίσει τα ακόλουθα καθήκοντα για τον υποστηρικτή ομοτίμων (Program Toolkit: Best Practices for Peer Housing Support, 2019):

• Να διαμορφώνει θετικές και ουσιώδεις σχέσεις.
• Να παρέχει ενεργητική ακρόαση και υποστήριξη που ενθαρρύνουν την ελπίδα, την ευθύνη, την αυξημένη αυτο-αποτελεσματικότητα, την προσωπική ενδυνάμωση και ανάπτυξη και την αμοιβαία κατανόηση.
• Να υποστηρίζει τους Ομότιμους να συμμετέχουν σε κοινωνικά και ψυχαγωγικά προγράμματα.
• Να συνοδεύει τους Ομότιμους σε ραντεβού όταν ζητείται ως σιωπηλός μάρτυρας. 
• Να υποστηρίζει τους Ομότιμους να έχουν πρόσβαση και να αναπτύσσουν κατάλληλα προσωποκεντρικά κοινωνικά δίκτυα.
• Να βοηθάει τους Ομότιμους να έχουν πρόσβαση και κατάλληλη καθοδήγηση στους διαθέσιμους πόρους στην κοινότητα (community resources).
• Να ενθαρρύνει τους Ομότιμους να πετυχαίνουν στόχους που έχουν θέσει οι ίδιοι.

Εμπιστευτικότητα

Οι υποστηρικτές ομοτίμων έχουν πρόσβαση σε ευαίσθητες πληροφορίες για τις ζωές των πελατών τους, που μπορεί να περιλαμβάνουν λεπτομέρειες για κάποια πάθηση ψυχικής υγείας, κατάχρηση ουσιών, ποινική δραστηριότητα, μολυσματικές ασθένειες και σεξουαλικό προσανατολισμό μεταξύ άλλων. Ενώπιον του Νόμου, οι Εργαζόμενοι Υποστηρικτές Ομοτίμων δεν μπορούν να έχουν τις ίδιες νομικές δεσμεύσεις όπως άλλοι επαγγελματίες –κοινωνικοί λειτουργοί, χειριστές υποθέσεων, ψυχολόγοι- αναφορικά με τη διαχείριση των ιδιωτικών και εμπιστευτικών πληροφοριών των πελατών. Ωστόσο, οι οργανισμοί που προωθούν προγράμματα υποστήριξης ομοτίμων θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι Υποστηρικτές Ομοτίμων έχουν γνώση και κατανοούν την κείμενη νομοθεσία αναφορικά με το δικαίωμα των πελατών στην ιδιωτικότητα και εμπιστευτικότητα. Αντίστοιχα, πρέπει να γνωρίζουν τις οποιεσδήποτε εξαιρέσεις σε αυτά τα δικαιώματα (για παράδειγμα, πότε το να μοιράζονται ορισμένες εμπιστευτικές πληροφορίες απαιτείται για να αποφευχθεί άμεση, σοβαρή και προβλέψιμη βλαπτική ενέργεια στους ίδιους τους πελάτες ή σε τρίτα πρόσωπα).

Ένα άλλο ζήτημα έχει να κάνει με την αυτοαποκάλυψη τόσο από τον Υποστηρικτή Ομοτίμων όσο και από τον ομότιμο. Η σχέση ανάμεσά τους έχει μια οιονεί επαγγελματική φύση, αλλά περιλαμβάνει ένα βαθμό αποδοχής και οικειότητας και μπορεί να προσφέρει έδαφος για κοινωνικές δραστηριότητες και αλληλεπιδράσεις που μοιάζουν με εκείνες που συμβαίνουν ανάμεσα σε φίλους. Συνεπώς, και τα δύο μέρη μπορούν δυνητικά να αποκτήσουν πρόσβαση σε πολύ προσωπικές πληροφορίες ο ένας για τον άλλο, σ’ ένα πιο συναισθηματικό επίπεδο, που μπορεί να οδηγήσει στον να νιώσουν αμφότεροι εκτεθειμένοι και ευάλωτοι.

Με σκοπό και τα δύο μέρη να νιώθουν άνετα και ασφαλή, απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία μιας σχέσης βασισμένης στην εμπιστοσύνη, πρέπει να δοθούν ξεκάθαρες κατευθύνσεις. Είναι σημαντικό οι δύο ομότιμοι να συζητούν λεπτομερώς το θέμα της εμπιστευτικότητας κατά τη διάρκεεια των πρώτων συναντήσεων και να διασφαλίζεται η κοινή κατανόηση σχετικά με αυτήν. Η διατήρηση των επαγγελματικών ορίων είναι σημαντική για το ρόλο του Υποστηρικτή Ομοτίμων και η επίγνωση των ζητημάτων της εμπιστευτικότητας είναι σημαντικό μέρος αυτής. 

Οι γενικοί κανόνες που πρέπει να ακολουθούνται αναφορικά με την εμπιστευτικότητα είναι (Peer2Peer, 2015):

• Οι οργανισμοί που απασχολούν υποστηρικτές ομοτίμων έχουν την ευθύνη να ξεκαθαρίζουν τον τρόπο διαχείρισης της εμπιστευτικότητας και να υποστηρίζουν τους Εργαζόμενους Ομότιμους σε αυτόν τον τομέα. 
• Οι άνθρωποι που προσφέρουν μια υπηρεσία δεν πρέπει να μοιράζονται πληροφορίες για τα άτομα με τα οποία δουλεύουν, εκτός αν τους δίνεται ειδικά η άδεια να το κάνουν από τον ομότιμο. 
• Οι εμπιστευτικές πληροφορίες γνωστοποιούνται στη βάση τού ότι πρέπει να γίνουν γνωστές.
• Οι υποστηρικτές ομοτίμων μπορεί να είναι ευάλωτοι επειδή μοιράζονται τις εμπειρίες τους στο πλαίσιο του ρόλου τους να βοηθήσουν άλλους. Πρέπει να έχουν τον έλεγχο αυτού του μοιράσματος και δεν πρέπει να πιέζονται να μοιραστούν οτιδήποτε για το οποίο δεν νιώθουν άνετα.
• Ένας υποστηρικτής ομοτίμων ίσως να είναι μέλος μιας ομάδας που εργάζεται με το ίδιο άτομο. Σ’ αυτές τις συνθήκες πιθανόν να μοιραστούν πληροφορίες, κάτι που μπορεί να επηρεάσει την ικανότητά του να συνάψει επαφές και σχέσεις. 

Εκπαιδεύοντας υποστηρικτές ομοτίμων

Με σκοπό να διασφαλιστεί η αποτελεσματική εφαρμογή ενός προγράμματος υποστήριξης ομοτίμων συνίσταται οι ομότιμοι να λάβουν επαρκή εκπαίδευση προτού ξεκινήσουν την παρέμβαση. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι παρά τη σημασία της ανταλλαγής εμπειριών στην υποστήριξη ομοτίμων, η τελευταία από μόνη της δεν διασφαλίζει μια επιτυχημένη παρέμβαση και για τα δύο μέρη – τον ομότιμο που προσφέρει υποστήριξη και τον ομότιμο που λαμβάνει υποστήριξη.

Η εκπαίδευση μπορεί να προετοιμάσει τους ομότιμους να διαχειρίζονται αποτελεσματικά διάφορες καταστάσεις. Αναφορικά με το περιεχόμενο μιας τέτοιας εκπαίδευσης, τα συμπεράσματα μιας έρευνας μεταξύ ατόμων που συμμετέχουν σε πρωτοβουλίες υποστήριξης ομοτίμων που διενεργήθηκε από τον Barker et al. (2019), υποδεικνύουν ότι οι συμμετέχοντες δεν θεώρησαν ότι το να λάβουν οι ομότιμοι εκπαίδευση αυστηρά σε δεξιότητες ψυχολογικής φύσης ήταν αναπόσπαστο μέρος της υποστήριξης ομοτίμων. Οι συγγραφείς της έρευνας υποστηρίζουν ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να επικεντρώνεται στο ρόλο του ομότιμου εντός του συγκεκριμένου πλαισίου. Για παράδειγμα, η παροχή εκπαίδευσης για το πώς να χρησιμοποιήσεις τη δική σου εμπειρία για να βοηθήσεις άλλους, για το πώς να χρησιμοποιήσεις θετική γλώσσα ή πώς να διαχειριστείς δύσκολη συμπεριφορά πελατών, μπορεί να βοηθήσει τους ομότιμους να παίξουν αποτελεσματικά το ρόλο τους και να τους εμποδίσει να αντιδράσουν ακατάλληλα και/ή να υποχωρήσουν σε παλιότερες συμπεριφορές. Θα βρείτε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την εκπαίδευση υποστηρικτών ομοτίμων στην Ενότητα 2.  

1.4 Επιπλέον Διάβασμα

• Κουραχάνης Ν. (Επιστ. Επιμέλεια) (2019), Κατοικία και Κοινωνία, Προβλήματα, Πολιτικές και Κινήματα, εκδόσεις Διόνικος
• Παπαδοπούλου, Δ., & Κουραχάνης, Ν. (2017), Άστεγοι και Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Ελλάδα της Κρίσης, Τόπος-Μοτίβο εκδοτική
• Greater Victoria coalition to end homelessness (2019), Peer Housing Support. Program Toolkit.
• Scottish Recovery Network, Fundación INTRAS et al. (2015), Peer2peer, Vocational Training Course.